Temuriylar istilolari va bosqinlari

Temuriylar istilolari va bosqinlari XIV-asrning boshlarida Temurning Chagʻatoy xonligi ustidan hukmronlik qilishi bilan boshlanib, XV asr boshlarida Amir Temurning oʻlimi bilan yakun topdi. Temur urushlarining koʻlamliligi va janglarda umuman yengilmaganligi tufayli u barcha davrlarning eng muvaffaqiyatli harbiy qoʻmondonlaridan biri sifatida eʼtirof etilgan. Bu urushlar Temurning Oʻrta Osiyo, Fors, Kavkaz va Levant, Janubiy Osiyo va Sharqiy Yevropaning bir qismi ustidan hukmronlik qilishi hamda qisqa muddatli Temuriylar saltanatining shakllanishiga olib keldi^[1]. Olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, uning harbiy yurishlari 17 million kishining o'limiga sabab bo'lgan, bu o'sha paytdagi dunyo aholisining taxminan 5 foizini tashkil qilgan^[2].

Temur Balx jangida Chagʻatoy xonligi rahbari Amir Husaynni magʻlub etganidan soʻng Gʻarbiy Chagʻatoy xonligi (Transoksiana) ustidan hokimiyatni qoʻlga kiritdi, biroq Chingizxon tomonidan oʻrnatilgan qonunlar uning oʻzi xoqon boʻlishiga toʻsqinlik qildi. Shunday bo'lishiga qaramay Amir Temur harbiy yurishlarni boshlab yubordi va Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoning koʻp qismi ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatdi^[3]. U hech qachon imperator yoki xalifa unvonini qabul qilmagan, amir unvonini saqlab qolgan^[4].

Temur oʻz hukmronligi va harbiy yurishlarini qonuniylashtirish uchun Husaynning bevasi, Chingizxon avlodidan boʻlgan malika Saroy Mulkxonimga uylanadi^[5]. Shu tariqa u oʻzini Temur Gurgan (Buyuk Xon, Chingizxonning kuyovi) deb atagan^[6][7]. Oʻgʻli va nabirasi Shohruh Mirzo va Xalil oʻrtasidagi vorislik urushi tufayli Temuriylarning Mamluklar sultonligi, Usmonlilar saltanati, Dehli sultonligi va Oltin Oʻrda honligi Oʻrta Osiyodagi temuriylar qoʻlga kiritgan hukmronligi zaiflashdi. Biroq Hindiston yarimorolida XIX asr oʻrtalarigacha uning chevarasi Bobur asos solgan Boburiylar davlati shaklida Temuriylar davlati saqlanib qoldi^[8].

1. ↑ Manz, Beatrice Forbes. The Rise and Rule of Tamerlane (en). Cambridge University Press, 1999-03-25. ISBN 9780521633840. 
2. ↑ „The Rehabilitation Of Tamerlane“. Chicago Tribune (1999-yil 17-yanvar).
3. ↑ Marozzi, Justin (2004).
4. ↑ InpaperMagazine. „Past present: Emperor's new names“ (en). DAWN.COM (2011-yil 1-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 13-aprel.
5. ↑ Shterenshis, Michael. Tamerlane and the Jews. Hoboken: Taylor and Francis, 2013 — 28 bet. ISBN 978-1136873669. 
6. ↑ Sonbol, Amira El-Azhary. Beyond the Exotic : Women's Histories in Islamic Societies, 1., Syracuse Univ. Press, 2005 — 340 bet. ISBN 978-0-8156-3055-5. 
7. ↑ Shterenshis, Michael. Tamerlane and the Jews. RoutledgeCurzon, 2002 — 28 bet. ISBN 978-0-7007-1696-8. 
8. ↑ „Mirza Muhammad Haidar“. Silk Road Seattle. University of Washington. — „On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh)“. Qaraldi: 2019-yil 12-fevral.